VakıfBank Kültür Yayınları’nın (VBKY) Türkçe’de birinci defa okurla buluşturduğu “Aydınlanma Düşü: Çağdaş İdeolojinin Yükselişi”, yaklaşık 150 yıllık bir periyodu filozofların görüşleriyle ele alıyor. İngiliz fikir tarihçisi Anthony Gottlieb kitabında, 2 bin 500 yıllık bir geçmişe sahip Batı fikrinin Rönesans’tan sonraki ikinci büyük entelektüel süreci olan Aydınlanma Çağı’nı kıymetlendiriyor. Gottlieb, filozofların tartışmalarıyla Avrupa’nın kültürel ikliminde nasıl büyük bir zihin ihtilalinin başlayıp geliştiğini anlatırken, Descartes, Hobbes, Leibniz ve Voltaire üzere düşünürleri ömürlerinden fikirlerine kadar inceliyor.
150 yıllık keskin bir dönem
Türkçe çevirisini Cansen Mavituna’nın yaptığı kitapta Gottlieb, Batı ideolojisi külliyatının, her birinin 150 yıl süren kısa ve keskin iki patlamayla ortaya çıktığını belirtiyor. Gottlieb, “Bunlardan birincisi Sokrates, Platon ve Aristoteles’in yaşadığı Atina’da, M.Ö. 5. yüzyılın ortasından 4. yüzyılın sonlarına dek sürdü. Din savaşlarının akabinde Galileo biliminin yükselişe geçtiği sıralarda Kuzey Avrupa’da yaşanan ikinci dönemse 1630’lardan 18. yüzyılın sonlarındaki Fransız Devrimi’nin arifesine kadar devam etti. Bu nispeten kısa süren periyoda, Descartes, Hobbes, Spinoza, Locke, Leibniz, Hume, Rousseau ve Voltaire damgasını vurdu” kelamlarını kaydediyor.
Descartes ve ineklerin iç organları
Gottlieb, Descartes’ın (1596-1650) salt kendi varlığından yola çıkarak büsbütün yeni bir bilgi sistemine ulaşmak için biraz dolaylı bir yol kullandığını ve bu yolun pek çok kişi tarafından yanlış anlaşıldığını söylüyor. Gottlieb, şöyle devam ediyor: “Descartes, metafizikle değil de cebirin geometriye uygulanması ve ineklerin iç organlarını araştırma üzere sorunlarla daha çok ilgilenmiş üzere görünüyor. 1630 yılı civarında Amsterdam’da yaşarken kasaplara uğrayıp kesip incelemek üzere hayvan cesetleri topluyordu. Gökkuşağına getirdiği açıklama, deneysel bilim alanında bir dönüm noktası oldu ve üstelik çabucak hemen doğruydu.”
En çok kötülenen filozof Hobbes
Thomas Hobbes’un Britanya’nın en çok kötülenen düşünürü haline geldiğinin kaydeden Gottlieb, “91 yıllık uzun ömrünün akabinde 1679 yılında öldü; vefatından sonraki yüzyıl boyunca kendi ülkesinden bir taraftarı da olmadı…” diyor. “Hobbes, kiliselerin tehlikeli ölçüde iktidar ve nüfuz talep etmeye meyleden özerkliğine de karşı çıktı ve doğal olarak din adamlarını öfkelendirdi. Tıpkı Descartes ve Galileo’nun öncülük ettiği ‘yeni felsefenin’ öbür meraklıları üzere Hobbes da doğayı bir makine olarak gördü.” Gottlieb, şöyle devam ediyor: “Fakat bu fikri öteki felsefecilerden çok daha ileri götürdü ve her şeyin fizikî olduğunu ileri sürdü.”
23 yaşında aforoz edilen Spinoza
27 Temmuz 1656’da Amsterdam’daki Portekiz-Yahudi cemaatinin Spinoza’yı aforoz ettiğin söyleyen Gottlieb, “Spinoza aforoz edildiğinde 23 yaşındaydı ve bir vakitler gelecek vaat eden bir Kitab-ı Kutsal âlimi olarak görülüyordu” diyor. Gottlieb, devamında su satırları kaydediyor: “Doğaya gösterdiği hürmetten ötürü Spinoza’yı zihinsel ataları belleyen Alman muharrirler, 18. yüzyılda onu tekrar keşfedene kadar ideoloji dünyasının istenmeyen adamı olarak kaldı… Spinoza şöyle yazmıştır: Tabiata hoşluk, nahoşluk, sistem yahut karmaşa atfetmiyorum. Bir şeylerin hoş, berbat, nizamlı yahut karmaşık olduğunu yalnızca kendi tahayyülümüz bakımından söyleyebiliriz.”
Leibniz’in yapıtları 200 yılda yayınlanır
1646’da Leipzig’de doğup 1716 yılında ölen Gottfried Leibniz’in Aristoteles’ten sonra yaşamış en büyük hezarfen olduğunun bilgisini veren Gottlieb, “Felsefenin yanı sıra matematik, mantık ve fizik alanlarındaki çalışmalarıyla anılsa da bu çalışmalarının bile yalnızca onda biri yayınlandı. Leibniz ayrıyeten öncü nitelikte bir mekanik hesap makinesi icat etti; daha sonra dijital bilgisayarların temeli haline gelen, 1 ve 0’lardan oluşan ikili aritmetiği geliştirdi. Leibniz’in kâtibi, işvereninden kalan külliyatın bir milyon sayfadan fazla olduğunu söylemişti… Şu anki ilerleme süratiyle hesaplanırsa, Leibniz’in tüm yapıtlarının yayınlanması iki yüzyılı alacaktır” değerlendirmesinde bulunuyor.
Anthony Gottlieb kimdir?
İngiliz niyet tarihçisi Anthony Gottlieb 1956’da doğdu. Gonville and Caius College, Cambridge ve University College London’da (UCL) tahsil gördü. 1984-2006 yılları ortasında çalıştığı The Economist Dergisi’nin uzun yıllar boyunca yazı işleri müdürlüğünü yapan Gottlieb, Harvard ve New York üniversitelerinde konuk araştırmacı olarak vazife yaptı. Oxford All Souls College’da da öğretim üyesi olarak çalışan Gottlieb, City University of New York’ta (CUNY) ve yeniden New York’taki ihtisas okulu New School’da lisansüstü dersler verdi.
Kaynak: (BHA) – Beyaz Haber Ajansı
